Մարդկային պամտությունը` որպես երկխոսություն

Մարդկության ողջ պատմությունը երկխոսություն է: Երկխոսությունն առկա է այնքան, որքան մարդն է գոյելու: Մշակույթների փոխազդեցությունը, նրանց երկխոսությունը միջէթնիկ, ազգամիջյան հարաբերությունների կարգավորման, ընդհուպ զարգացման համար կարևոր հիմքերից է: Սակայն, կարող է լինել և հակառակը, եթե հասարակության մեջ կա միջէթնիկ լարվածություն, առավել ևս միջէթնիկ կոնֆլիկտներ, ապա մշակույթների միջև երկխոսությունն բարդանում է: Մշակութային փոխազդեցությունը կարող է սահմանափակ բնույթ կրել տվյալ մշակույթի ժողովրդի միջէթնիկ լարվածության դեպքում: Մշակութային փոխգործունեության գործընթացները առավել բարդ են, քան տիրող այն միամտաբար մոտեցման, որը ենթադրում է առավել զարգացած մշակույթից թափանցում պակաս զարգացած մշակույթ, ինչն իր հերթին տրամաբանորեն հանգեցնում է մշակութային փոխշփման պատմական առաջընթացի:

  Ըստ Դանիլևսկու՝ մշակույթները զարգանում են մեկուսի և, ի սկզբանե, թշնամական են միմյանց հանդեպ: Վերջինս այս կամ այն տարբերակումների հիմքում նկատի է ունեցել «ժողովրդի ոգին»: «Երկխոսությունը մշակույթի հետ հաղորդակցումն է, իրացումն ու վերարտադրումը, մեկ այլ մշակույթի արժեքների հայտնաբերումն ու արժևորումը»: Երկխոսությունն իր «եսի» ընկալումն ու շփումն է «ուրիշի» հետ: Այն ենթադրում է սուբյեկտների ակտիվ փոխներգործություն:

Մշակութայն և քաղաքակրթական փոխազդեցությունները ենթադրում են նաև որոշակի մշակութային արժեքների ընդհանրականություն: «Երկխոսություն» հասկացությունը առավել արդիական է ներկա մշակութային անցուդարձերին: Փոխգործունեության գործընթացը հենց երկխոսությունն է, իսկ նրա ձևերը ներկայացնում են զանազան փոխհարաբերությունների տեսակներ: Հնդկական մշակույթի հնագույն տեքստերը լցված են ժողովրդի, նրա մշակույթի միասնության գաղափարներով, ըստ որի՝ մարդկության բնականոն ընթացքը զգալիորեն կախված է շրջակա միջավայրի հե փոխհարաբերություններից(գեղեցիկ, ուժի գիտակցում և այլն): Երկխոսության խնդրով զբաղվել են դեռ հին հույն փիլիսոփաները՝ Սոփեստները, Սոկրատը, Պլատոնը, Արիստոտելը, հելլենիզմի շրջանի մտածողները: Միջնադարում երկխոսությունը օգտագործվել է առավելապես բարոյական նկրտումներով: Այս տեսանկյունից հատկանաշական է Աբելյարի «Այո և ոչ» (1122) փիլիսոփայական տրակտատը: Մեկ այլ՝ «Փիլիսոփաների, հրեաների և քրիստոնյաների միջև երկխոսությունը» աշխատության մեջ նա նախատեսել է ոչ միայն դավանանքի, այլև մշակույթների միջև երկխոսությունը:

Թեև, ինչպես նկատում ենք, երկխոսությունը, որպես միջանձնային շփման ձև, մեկնաբանվել է հնագույն ժամանակներից, սակայն բուն խնդիրները շուրջ երկու հարյուր տարի առաջ շոշափել են գերմանացի փիլիսոփաները՝ Ի. Կանտը, Ի. Ֆ իխտեն, Ֆ. Շելլինգը, երբ վերջիններս զբաղվել են սուբյեկտի խնդիրներով և նրա սուբյեկտիվ-միջսուբյեկտիվ փոխհարաբերությունների հնարավորություններով:

  Հետագայում XX դարում Լ. Ֆոյերբախը, զարգացնելով Ֆիխտեի գաղափարները, տալիս է երկխոսության հետազոտության սկիզբը: Ի. Հերդերը մշակութային փոխազդեցությունը դիտում էր որպես մշակությաին բազմազանության պահպանման միջոց: Մշակութային մեկուսացվածությունը տաում է մշակույթի կործանման: Սակայն, ըստ նրա, հնարավոր փոփոխությունները չպետք է դիպչեն մշակույթի «հիմքերին»: Ժամանակակից մշակույթները բազմաբնույթ և երկարատև մշակությաին փոխազդեցություն արդյունք են: Վերածննդի շրջանի մշակութային երկխոսությունները վկայում են նոր ձևավորված պարադիգմի, գիտակցության նոր ձևի ի հայտ գալու մասին: Ժամանակակից մշակույթը նույնպես սկսում է տեղափոխվել մարդկային գոյության նոր տիպի մշակութային դաշտ: Այլ կերպ կասեինք՝ մշակութային երկխոսությունը ձևավորում է նոր մշակությաին հաբերություն: Ժամանակակից աշխարհում տարբեր մշակութային փոխազդեցությունների հետ կապված են նաև մի շարք ֆունդամենտալ խնդիրներ, որոնց լուծման էական կողմերը պետք է փնտրել համակարգված մշակութային երկխոսության, այլ ոչ թե մեկ, թեկուզև, հաջողված մշակույթի մեջ: Հետագայում Ա. Գորդիենկոն արդարացիորեն գտնում է. «Պայմանավորված լինելով, որ մշակութային փոխազդեցության ներքո գլոբալացումը ենթադրում է այնպիսի ամբողջական իմաստավոր աշխարհ՝ ներգրված անհատներով, որոնք դուս են գալիս անհատական, մասնավոր մշակութային տարածք, ապա սկզբունքորեն փոխազդեցությունների մեջ են, հետևաբար աընդմեջ ինքն իրեն վերիմաստավորում է:» Այդ գործընթացը ուղղակիորեն ձվավորում է մարդկության պատմության հեռանկարներ: Ինչպես հոգևոր մշակույթը անքակտելորեն կապված է կրոնի հետ, այնպես էլ մշակութային երկխոսությունը: Հետևաբար մշակութային երկխոսությունն անհնար է առանց կրոնի և կրոնի ներքին երկխոսության: Իսկ երկխոսության պարզությունը խղճի հարց է: «Նենգ» երկխոսության մեջ միշտ առկա է մտքի, վճռի ազատություն, ինտուիցիա: Երկխոսության նման է ճոճանակի, որը, եթե մերժվում է, ապա «երկխոսությունը» շարժվում է: Միատոն ռացիոնալիզմը ներառում է իր մեջ պարզեցված կամ կեղծ հետևության վտանք: Այս առումով միջնադարյան միապետերն ասել են. «Սատանա-տրամաբան»: Որպես զրույցի մեթոդ՝ երկխոսությունը ենթադրում է տարածության և ժամանակի որոշակի ընդհանրություն, զրուցակցի հետ ընդհանուր լեզու գտնելու ուղիներ: Երկխոսությունը կարող է լինել կրոնական, փիլիսոփայական որևէ մտքի(այսպես, Պլատոնյան երկխոսություն) կամ հոգևոր հայտնության դրսևորման ձև: Իդեալական երկխոսության մեջ բոլոր կողմերը ենթարկվում են խղճի ձայնին, ճշմարտացիության ամբողջականությանը: Եթե վերջիններս բացակայում են, ապա խուլ երկխոսության մասին է խոսքը: 

   Երկխոսության խրթինությունն ու բազմերանգությունը տալիս են անսահմանափակ հնարավորություն նրա ուսումնասիրման համար*: Երկխոսության դասական թեորիա է համարվում Մարտին Բուբերի «Ես և դու» աշխատությունը: Վերջինիս փիլիսոփայական գաղափարների հիմքում Աստծո և մարդու, մարդու և աշխարհի միջև երկխոսությունն է: Երկխոսությունը փոխներգործության ընդհանրությունն է, որի միջոցով ձևավորվում է մտածողների խնդրի շրջանակը: Փիլիսոփան, հավաքելով «ուրիշի» փշուրները, վերաստեղծում է իրական պատկեր:

Երկխոսությունը իայն այն ժամանակ է երկխոսություն, երբ այն կարողանում է իրականացնել ինչպես անսահման ընդգրմումներ, այնպես էլ բոլոր հնարավոր նոր ճյուղերի ձևավորումներ, որոնք թափանցում են մշակույթի երկխոսության դաշտ: Արդյունքում նման երկխոսության մեջ տեղի է ունենում համամարդկային արժեքների ձևավորում: Մշակութային փոխազդեցության խնդիրների վերաբերյալ հիմքային գաղափարներ է ընդգրկե Ս. Արտանովսկու «Մարդկության պատմական միասնությունն ու մշակույթների փոխազդեցությունը» աշխատությունը, որտեղ մշակութային երկխոսութան մեջ էական է «յուրահատկության» հասկացությունը:

Համաշխարհային մշակույթը կերպանավորվում է յուրահատկություններով՝ տիրապետելով այն մեխանիզմին, որ ենթադրում են էթնոաշխարհագրական և էթնոպատմական չափորոշիչները:

Հետաքրքական է երկխոսության սկզբնական ընթացքը: Այսպես, երկխոսությունը, համագործակցությունը, փոխհարաբերությունը մշակույթների պահանջմունքերից են բխում: Մշակութային երկխոսությունը հանդես է գալիս որպես օբյեկտիվ անհրաժեշտություն և մշակոյթի զարգացման նախապայման: Այստեղ եհաջորդում է փոխըմբռնում, որտեղ ենթադրաբար պետք է հատուկ լինի որոշակի նմանությունների, ընդհանրությունների դաշտ, բայց այդ ամենի հետ մեկտեղ նաև յուրաքանչյուր մշակույթի անհատակ գծի առկայություն: Փոխըմբռնումն է, որ դարեր, հազարամյակներ ժողովուրդներին, ազգերին, նրանց մշակույթներին ապահովել է միասնականության մթնոլորտ: Չկա միասնական համաշխարհային մշակույթ, բայց կա միասնություն բոլոր մարդկային մշակույթների միջև, որն ապահովում է «մարդկության բարդ միասնությունը և հանգեցնում ի վերջո հումանիզմի: Ազդեցությունը մի մշակույթից մյուսի վրա իրականացվում է միայն այն դեպքում, եթե առկա են այս կամ այն ազդեցության անհրաժեշտ գործոններ: Սոցիոմշակութային երկխոսությունը հնարավոր է միայն մշակութային կոդերի, ընդհանուր մենտալիտետի որոշակի մերձեցմամբ: Ի վերջո պետք է ասենք, որ մշակութային երկխոսությունը այս կամ այն մշակութային արժեհամակարգ մուտք գործելն է, նրանց հանդեպ հարգանքը, ստերեոտիպերի հաղթահարումը, որն է աստիճանաբար ուղի է հարթելու դեպի համաշխարհային մշակույթի դաշտ: Երկխոսությունը ենթադրում է ազգային արժեքների համադրում՝ նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ առանց ուրիշի արժեքների հանդեպ հարգանքի ապահովման, սեթական էթնիկ մշակույթը գոյություն ունենալ չի կարող: Համաշխարհային սոցիոմշակութային զարգացումներում կարևոր դեր է ձեռք բերել Արևելքի և Արևմուտքի երկխոսությունը, որը ժամանակակից պայմաններում վերածվել է համամարդկային բնույթի:  Ըստ Մ. Բախտինի, երկխոսությունը կարող է հանգել որոշակի արդյունքի: Այսպես, տեղի է ունենում մշակույթների սինթեզ, երկխոսական հանդիպմանը մշակույթները չեն ձուլվում և չեն խառնվում, ընդ որում՝ յուրաքանչյուրը պահպանում է իր ինքնատիպությունը և թափանցիկ ամբողջականությունը, արդյունքում նրանք փոխադարձաբար հաստանում են, ի վերջո երկխոսությունը հանգեցնում է մասնակիցների փոխըմբռման որոշակի սզկզբուքային տարբերությունների:

Հատկանշական է, որ Կ. Լևի-Ստրոսը բացարձակապես քննադտաբար է հանդես եկել միջմշակութային փոխհարաբերության խնդրին՝ պնդելով, որ այն ոչնչացնում է մշակույթների միջև առկա

առանձնահատկությունները: Ըստ նրա, յուրաքանչյուր առանձին մշակույթ պետք է պահպանի իր ունիկալ դիմագիծը: Իր «Ռասա և մշակույթ» (1983) գրքում պնդել է, որ ինտեգրալ հաղորդակցումը սպանում է երկու կողմերի ստեղծագործական մտածողության յուրօրինակությունը: Բայց առավել ևս մեր օրերում երկխոսության բացակայությունը, թերևս, անհնարին է դարձել, մշակույթները բաց են միմյանց առջև, որին նպաստում են բազում գործոններ ու հանգամանքներ:

Մ. Էլիադի խոսքերով. «Վաղ, թե ուշ երկխոսությունը «ուրիշի» հետ տեղի է ունենալու, որտեղ

մշակութային լեզուն միջոց է լինելու մշակությաին արժեքների փոխշփման համար, հետևապես

երկխոսությունն անխուսափելի է»:

   Ըստ Հարվարդի համալսարանի պրոֆերսոր, գիտնական Հանթիկտոնի, ի սկզբանե, մշակույթի

բազմերագնությունը, ենթադրում է մեկուսացվածությունից դուրս գալու պահանջմունքը, որին այն հասնելու է երկխոսության միջոցով: Լոկալ մշակութային պարփակվածությունը կարող է ջարդվել երկխոսության, ընդ որում՝ փիլիսոփայության միջոցով: Փիլիսոփայության միջոցով համամարդկայինը թափանցում է երկխոսության մեջ՝ հնարավորություն ընձեռելով յուրաքանչյուր մշակույթի ցուցադրելու իր լավագույն ձեռքբերումները համամարդկային ֆոնդում: Այս կամ այն ժողովրդի մշակույթը կարող է վերաճել միայն այն դեպքում, եթե ծաղկում է համամարդկային մշակույթըը: Հետևաբար, ազգային, էթնիկ մշակույթի վերաբերյալ անհագտանալիս, հարկավոր է մտահոգվել նաև համաշխարհային մշակույթի մակարդակի մասին: Ընդ որում, այստեղ համընդհանուրի այս կամ այն առաձնահատոկությունները հատուկ են ազգային մշակույթներին, որոնց ներդումով համաշխարհային ժառանգությունը ինքնատիպ է և անկրկնելի: Յուրաքանչյուր մշակույթի միջուկ կազմում է իր իդեալը: Մշակույթների ձևավորման, զարգացման պատմական գործընթացները չեն կարող ճշմարտացիորեն ընկալվել՝ հաշվի չառնելով մշակույթների միջև փոխազդեցությունները, փոխհարաբերությունները: Հետաքրքրիր է, որ այլ մշակույթի հետ փոխհարաբերություններից դուրս այս կամ այն ազգային մշակույթը չի կարող լիարժեքորեն գոյություն ունենալ: Մշակութային մեկուսացումը սովորաբար կարող է բացասաբար անրադառնալ սեփական ազգային արժանապատվության, ազգային հեղինակության վրա: Փոխգործունեությունը հանգեցնում է որոշակի փորձի, ընդ որում՝ ոչ միայն սեփական ազգային մշակույթի, այլև օտարի: Փոխգործունեությունը ուղորդում է արվեստագետին որոնումներ մեջ, այն ոչ միայն ստեղծագործող անհատի տաղանդի դրսևորման, այլև ձևավորման պաման է: Փիլիսոփայական հանագիտարանում փոխգործունեությունը սահմանվում է որպես«կապի և գոյության համընդհանուր ձև»:

 Ըստ Ս. Արուտյունովի, փոխգործունեության մեջ առկա է փոխանակման գործընթաց:

_______________________________________________________________________

С. Арутюнов, Народы и культуры: Развитие и взоимодествие, 1989, ст.-

*XX դարի սկզբին այդ խնդրով զբաղվել են Մ. Բուբերը, Ֆ. Գոգարտենը, Ֆ. Ռոզենցվեյգը, Օ. Ռոզենշտոկ-Հյուսսին, Գ. Կոէն,

Ֆ. Էբները և այլք: