Երևան. Հիշողության եւ մոռացության ֆենոմենը հետխորհրդային շրջանում

Բոլորիս քաջ հայտնի ուրարտական Էրեբունի քաղաք-ամրոցն այժմ ներկայանում է ՀՀ-ի մայրաքաղաք Երևանի տեսքով: Տարիներ շարունակ քաղաքաշինության բուն նպատակը հետապնդել է հնագույն այդ քաղաք-ամրոցի պատմությունը պահպանելը, ուստի եւ , որպես կանոն, հին կառույցների զգալի մասը պազապես վերակառուցվել են: Եթե մինչև երեկ կոմունիստ գործիչների գործունեության արդյունքում անհետանում էին կրոնական կառույցները, ապա առ այսօր էներգիայով լեցուն մի շարք ճարտարապետներ ուղորդվում են քաղաքում գործող օբյեկտներով: Թեպետ այս խնդիրը կարելի է դիտարկել տարբեր կողմերից. անգամ Ալ. Թամանյանը, հիմք ընդունելով հին Երևանի, այսպես ասած, ակունքները, այնուամենայնիվ, դա նրան չխանգարեց միջնադարյան ժամատունը հողին հավասարեցնելու ճանապարհին, փոխարենը՝ իր հանրահռչակ Օպերայի եւ Բալետի թատրոնը կանգնեցնելով:

Այս շարունակական գործընթացներին պետք է հաջորդեն անվանափոխումները: Ասպարեզ է վերադառնում «Ոսկե դարը» (5-րդ դարն իր ողջ հմայքով) : Փողոցներն սկսում են կրել հայկական մշակույթում իրենց  հետքը թողած անհատների անունները:

Վերանվանման գործընթացը իր ընթացքն ստացավ 1991թ. Անկախության հռչակմամբ, ստեղծվեց հատուկ մի մոդել, որը պետք է լիովին արտահայտեր ազգային պետականության ստեղծան գաղափարը: Թեև, հարկ է նշել, որ այն որևէ նոստալգիական տարրեր իր մեջ չէր կրում:

Որոշ փողոցների հին անվանումներին վերադառնալը պետք է ուրախություն պատճառեր այն հասարակական զանգվածին, որոնք պետք է պնդեին, թե իրենց նախնիները «Հին երևանցիներ»-ն են:

1991թ, ստեղծված անվանափոխման հատուկ հանձնաժողովը, թերևս, այդքան էլ հետաքրքրված չէր «չնչին» պատմական անցուդարձերով, այն ձգտել է թափանցել առավել խորքերը, դեպի խոր արմատները: Արդյունքում՝ խորհդային անվանում ունեցող փողոցները ստանում են «Ոսկե դարի»-ի ժամանկաշրջանում գործող մշակութային կարևոր կերպարների անուններ: 1990թ. Լենինի հրապարակն արդեն վերանվանվել էր Մ. Մաշտոցի: Այսպես՝ մի շարք փողոցներ ձեռք են բերում այլ անվանումներ (Կորյուն, Ամիրյան, Գր. Լուսավորիչ):

Վերանվանվան այս գործընքացը պետք է կրի շարունակական բնույթ. «օբյեկտները » ժամանակ առ ժամանակ ձեռք են բերում նոր սեփականտեր, որը պետք է ամեն անգամ փոխի նրա և՛ ներքինը և՛ արտաքինը և թե՛ անվանումը: Ընդ որում՝ անվանումը հարում է դեպի ներկան, ապագան, իսկ առավել կոնկրետ՝ գլոբալ տենդենցներին: Այսպես օրինակ՝ «Եվրոպոլիս», «Եվրոսստիլ», «Մանխետտեն», «Մոնակո»:

          Իսկ այժմ անցում կատարենք դեպի հեղինակության համար պայքարել իմացող ճարտարապետական կառույցների շրջան.

Երբեմն ճարտարապետական կառույցը օժտված է լինում որոշակի յուրահատկությամբ, որի մասին գուցե և հեղինակը գլխի չի ընկել, կամ նվազ պատկերացում է ունեցել, բայց ստեղծվել է մի կառույց, որն իր էներգիայով, կարևորությամբ առավել ցայտուն նշանակություն է ստացել: Այս երևույթը կարելի է վերագրել Մատենադարանի ճարտարապետ Մ. Գրիգորյանին: 

Մատենադարանը, այսպես ասած, դառնում է իշխողն իր տարածաշրջանում:  Մատենադարանի կառուցողական աշխատանքներն ավարտվել են 1957թ., երբ Մոնումենտը դեռ քաղաքում իշխողի իր կարգավիճակում էր, իսկ «Պրոսպեկտը» կրում էր Ստալինի անունը: Հետագայում Ստալինի փոխարեն պետք է տեղադրեն «Մայր Հայաստան» կոթողը, որը այդպես էլ չդարձավ մեր քաղաքի խորհրդանիշը:

Այսպես՝ Մատենադարանը դարձավ տարածաշրջանում իշխողը, և իզուր չէ, որ 1988-1989թթ. շարժումների ժամանակ հասարակական զանգավածները հավաքների համար նախընտրեցին այս վայրը: Հեղինակության համար այս պայքարն ավարտվեց 1991թ., երբ Լենինի հուշարձանը հեռացվեց, իսկ հրապարակը անվանափոխվեց այժմյան Հանրապետության հրապարակի:

Վերադառնանք Ալ. Թամանյանի հանրահռչակ կառույցին՝ Օպերայի և Բալետի թատրոնին, այս կառույցը ապրում է  այնպիսի մի փուլ, որտեղ այն լինելու է մասսայական շարժումների վայր: Այսինքն՝ կատարվում է Ալ. Թամանյանի երազանքը՝ այն ստանում է արխաիկ նշանակություն և վերածվում արխաիկ տոնակատարությունների վայր: Հետագա տարիներին պետք է ասպարեզ դուրս գան երկու հիմնական վայրեր, որոնք կմրցեն միմյանց հետ: Դրանք են՝ արդեն բազմիցս նշված Օպերայի և Բալետի թատրոնը՝ որպես տոնակարության կենտրոն և Լենինի հրապարակը, որտեղ արդեն պետք է պայքար գնար Լենինի արձանի և թանգարանի միջև: 1980-ական թթ., երբ հրապարակն անցավ իշխանության տնօրինության տակ, ժողովուրդը հազվադեպ պետք է այստեղ ակցիաներ կազմակերպի:

Հետխորհրդային շրջանում շինարարական թոհուբոհը տարածվեց նաև հոգևոր կառույցների շուրջը:  Կարևորագույն խնդիր դարձավ Երևանում հոգևոր ևս մի կենտրոնի կառուցումը , ի նշան քրիստոնության ընդունման 1700-ամյակի: Այս առթիվ 1992թ. մրցույթ հայտարարվեց լավագույն ծրագրի համար և շուտով 2001թ. Գր.  Լուսավորիչ եկեղեցին  համալրվում է Երևան քաղաքի հոգևոր կառույցների շարքում: Խորհրդային շրջանում գործող ճարտարապետները ոչ հաճախ էին գործ ունեցել հոգևոր կառույցների շինարարական աշխատանքների հետ, որը տրամաբանական է, ուստի նրանք հիմնվում էին անցյալի փորձի վրա (Գր. Լուսավորիչն ապացույցն է այդ ամենի):  Ուշագրավն այն է, որ ներկայացված ծրագրերում  նկատելի են եղել 7-րդ դարի մեր հրաշագեղ Զվարթնոցին բնորոշ տարրեր: Ինչը վկայում է, որ նրանք արժևորել են նրա դերն ու նշանակությունը, որը, ի դեպ, նկատելի է նաև 9-րդ դարում, Անիում:  Ինչպես նաև՝ 13-րդ դարի Փարիզյան Սեն- Շապել եկեղեցու մանրակերտում, որտեղ նմանությունն այնքան ակնհայտ է, որ թվում է՝ Զվարթնոցն է, որ եղել այդ կառույցի հիմքը: ԶՎԱՐԹՆՈՑՆ իսկապես ունի այդ ամենի արժանիքը:

ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո տրամաբանորեն պետք է իշխի այն մթնոլորտը, որ որոշ հուշարձան-կոթողներ մոռացության պետք է մատնվեն:  Որպես թիրախ դեռևս 1962թ. հանդիսացել է Ստալինի արձանը, որին այսուհետ պետք է հաջորդեն նաև Խորհրդային շրջանում կանգնեցված գրեթե բոլոր հուշարձան-կոթողները: Այսպես՝ Լենինի արձանը, որը երբեմն կարող էր վերածվել հանրության բողոքի, ցասումի հավաքատեղի: Հետաքրքիրն այն է, որ արձաններն անհետանում էին լուռ, գիշերային ժամերի… Նման ճակատագրի արժանացավ Մ. Ազիզբեկովի հուշարձանը (1988թ, Ղարաբաղյան շարժումներ): Հայկական կոմունիստական, խորհրդային շրջանի գործիչների հուշարձաններից, թերևս, տուժեց միայն Ղուկաս Ղուկասյանի արձանը, որին 2009թ. –ին փոխարինելու եկավ Վ. Համբարձումյանի հուշարձանը: Մյուս հեղափոխական գործիչների հուշարձաններին ձեռք չտվեցին: Այսպես եղավ Սուրեն Սպենդարյանի հուշարձանի հետ (պարզապես անունից զրկեցին՝ տալով հրապարակը Գ. Նժդեհի անունը):  Հետաքրքիրն այն է, որ որոշ մարդիկ, հատկապես՝ երիտասարդությունը, կարծում են, թե հրապարակում Նժդեհի կոթողն է կանգնեցված: Թերևս, ամենից տարօրինակը «Աշխատողի» արձանի պատմությունն է: Առեղծված է, թե ինչու այն ևս արժանացավ մյուսների «բախտին »: Ոմանց վկայությամբ՝ այդ վայրում տեղի գործարարները սրճարան են ցանկացել հիմնել: Կա նաև մեկ այլ տեսակետ, որում արդեն «տրամաբանական բացատրություն» է տրվում արձանի հեռացմանը: Այսպես՝ 1990-ական թթ.-ին հայկական իրականությանն արդեն խորթ էր «աշխատատեղ» հասկացությունը, ըստ այդմ՝ արձանի լինելը ևս նպատակ չէր հետապնդում: Եվ իսկապես այս եզրահանգումը իմաստավորվեց և կարելի է վստահաբար ասել, որ այն 2004թ. մի խումբ էմիգրանտների հետ մեկնեց ԱՄՆ-ը աշխատանք փնտրելու նպատակով:  

Լ. Աբրահամյան

Այս հետաքրքիր, բայց և ցավալի փաստի վրա էլ կավարտեմ այս փոքրիկ աշխատանքը: Գուցե «Բանվորը» արձանը շուտով մեզ՝ հայերիս, կկանչի իր մոտ, Ամերիկայի տաքուկ անկյունները, քանի դեռ մենք ՁԵՌՔ ՉԵՆՔ ԲԵՐԵԼ ՊԵՏԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ  ԱՌՈՂՋ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ….