Ա. Թոյնբի եւ Պ. Սորոկին. Ի՞նչ է քաղաքակրթությունը.

Ի՞նչ է քաղաքակրթությունը

                 «Քաղաքակրթություն» հասկացությունը բազմանշանակ է: Ընդհանուր առմամբ կարելի է խոսել այս հասկացության երեք նշանակության մասին: Առաջինը կապվում է ավանդական մշակութափիլիսոփայական պրոբլեմատիկայի հետ և սկզբնավորվել է դեռ գերմանական ռոմանտիկների գործերում: Այստեղ մշակույթի կենդանի օրգանիզմը հակադրվում է քաղաքակրթության մեռյալ տեխնիցիզմին: Բառիս երկրորդ  նշանակությունը ենթադրում է բաժանվածությունից դեպի միասնությունը տանող աշխարհի զարգացումը: Հնարավոր է նաև երրորդ համացույցը` առանձին, մեկուսի քաղաքակրթությունների պլյուռալիզմը: Այս դեպքում համամարդկային հեռանկարի մասին տեսակետը, որ գալիս է դեռ քրիստոնեությունից, վերանայվում է:

                  Քաղաքակրթությունը քիչ թե շատ ճիշտ սահմանելու համար անհրաժեշտ է ուսումնասիրել արժեքների տեսքով գոյություն ունեցող կարևոր սոցիալական և մշակութային երևույթները, այսինքն` կատարել մակրոպատմական հետազոտություն: Այդպիսի երևույթները Ն. Դանիլովսկին անվանում է պատմամշակութային տիպեր, Օ. Շպենգլերը` զարգացած կուլտուրաներ, Ա. Թոյնբին` քաղաքակրթություններ, Պ. Սորոկինը` մետակուլտուրաներ:

                 Սոցիալական և մշակութային այդ բոլոր գերհամակարգերը չեն համընկնում ոչ' ազգի, ոչ' պետության, ոչ' էլ որևէ սոցիալական խմբի հետ: Նրանք աշխարհագրական կամ ռասսայական սահմաններից դուրս են: Սակայն ընդերքային հոսանքների նման նրանք որոշում են ավելի փոքր սոցիալական կազմավորումների բնույթը և սոցիալական ու մշակութային երևույթների օվկիանոսում հանդես են գալիս որպես իսկական ամբողջական կազմավորումներ:

                 Այսօր քաղաքակրթության խնդիրը ուսումնասիրողի առջև դնում է նոր հրատապ հարցեր, որոնց լուծումները պահանջում են ինչպես նոր գիտական մոտեցում, այնպես էլ փիլիսոփայական զգալի մշակվածություն: Այժմ ուշադրության կենտրոնում գտնվող պրոբլեմներից են առանձին մշակույթների մասնավորապես` արևմտաեվրոպական մշակույթի ճգնաժամի էության, արևմտյան աշխարհի ապագայի, մշակութային ինքնադրսևորման և նացիոնալիզմի մեծացման, ժամանակակից մարդու կրոնի, տեխնիկայի, գիտության նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքի, Արևելքի և Արևմուտքի փոխհարաբերության և այլ պրոբլեմներ:

     Ժամանակակից մարդկանց համար պատմությունը չի թվում արդեն դեպքերի մի հաջորդափոխություն, որը որոշում է առանձին ժողովուրդների ճակատագիրը, նրանց առաջացումը, զարգացումն ու անկումը: Մենք մեր անցյալն ըմբռնում ենք որպես խոշոր ամբողջական կազմավորումների  հաջորդականություն, որի մոդելը կարող է դառնալ անտիկ մշակույթը, դրանցից մեկն է, չնայած և անավարտ, արևմտաեվրոպականը: Այսպիսով, քաղաքակրթությունը դառնում է ժամանակակից պատմական գիտության հիմնական կատեգորիան: Սակայն այն, չնայած իր պայմանական կոնկրետությանը, բավական ընդգրկուն է:

                 Քաղաքակրթությունը պատմության մեկնաբանման միանգամայն որոշակի, թեպետև պայմանական, միավոր է, ինչ-որ պայմանական տեսական կազմավորում: Սակայն այս իդեալական տիպը չպետք է շփոթել անպայմանորեն գոյություն ունեցող փորձնական իրականության հետ: Այս նկատառման հաստատումն է այն փաստը, որ ոչ ոք չի կարող ասել, թե երկրագնդում քանի քաղաքակրթություն է գոյություն ունեցել:Քաղաքակրթությունը բնագիտական խստորոշ հասկացություն չէ: Նույնիսկ նույն հետազոտողը, օրինակ Ա. Թոյնբին խոսում է տարբեր թվով քաղաքակրթությունների մասին: Սկսելով  21 քաղաքակրթություններից` Ա. Թոյնբին հետո դրանց թիվը մեծացնում է մինչև 23-ի, ապա` 26-ի և իր բազմահատոր աշխատության վերջում 6 քաղաքակրթություններ «կորցնում է» և կարծես թե դա չի էլ նկատում:

                 Քաղաքակրթություն հասկացության սահմանման և կոնկրետ քաղաքակրթությունների գնահատման խնդրում շատ բան կախված է ուսումնասիրողի դիրքորոշումից: Ինչպես նշում է Ե. Բ. Ռաշկովսին այս թեմային նվիրված բանավեճում, ցանկացած գիտնական-փորձագետ, ասենք կովկասագետ, ֆիլիպինագետ, կորեագետ, թուրքագետ և այլն, մշակված սխեմայի մեջ մտցնում է իր ճշգրտումները և դրանով  հաստատում է քաղաքակրթության հասկացության և նույնիսկ ավելի լայն` քաղաքակրթության սխեմայի հարաբերական և ուղղորդվող բնույթը: Քանզի ժամանակակից գիտության,  առանց դիտարկողի կարգավիճակի հաշվառման և հիմնավորման, գոյություն չունի:

                 Սովորաբար քաղաքակրթության ուսումնասիրողները մատնացույց են անում իրենց հետազոտությունների հետ կապված դժվարությունները` յուրաքանչյուր քաղաքակրթության ներքին կառուցվածքի, բաղադրամասի բարդությունը, բնական և մարդկային ռեսուրսների վրա իշխելու համար քաղաքակրթության շրջանակներում ընթացող ներքին լարված պայքարը, սիմվոլիկ ոլորտում հեգեմոնիայի համար գաղափարախոսության և կրոնի տեսքով մղվող սուր բախումները: Ընդ որում, նման պայքարում թշնամական խմբավորումներն ու վարչախմբերը նույն քաղաքակրթությանը պատկանող իրենց հակառակորդների դեմ պայքարում դիմում են արտաքին, այլ քաղաքակրթությանը պատկանող ուժերի օգնությանը, ինքնահաստատման ուղիներ են որոնում ներքաղաքակրթային երկպառակությունների մեջ: Այս կարգի խորհրդածությունների համար օրինակներ են տալիս արաբա-իսլամական, XX դ. հնդկական, ինդոնեզական քաղաքակրթությունների պատմությունը:

                 Քաղաքակրթությունների ուսումնասիրության մեջ որոշակի դժվարություն է հարուցում նաև նրանց ներքին շարժունակությունը: Նրանց ամբողջական պատկերի ձևավորումը կապված չէ միայն դարավոր պատմական նախադրյալների հետ: Մենք նոր ենք հասցրել միայն ամրագրել քաղաքակրթության ինչ-որ մի առանձնահատկություն, երբ պարզվում է, որ նա արդեն այն կորցրել է: Դրամատիկական պրոցես է ընթանում արևմտականների և տեղայնականների, ռացիոնալիզմի և ավանդապաշտության կողմնակիցների փոխհարաբերությունների մեջ: Նման փոխառնչությունները դիտվում են որպես ոչ արևմտյան հասարակությունների մշակութային դինամիկայի կարևոր բնութագրերից մեկը: Այն շուրջ երկու-երեք դար է, որ կազմում է Ռուսաստանի պատմության առանցքային խնդիրներից մեկը: Նույնը կարելի է ասել Թուրքիայի, Ճապոնիայի, Լատինական Ամերիկայի, Հնդկաստան և Մերձավոր Արևելքի մասին: Հակադիր մղումների նման փոխհարաբերությունը համապարփակ ընդգրկում ունի: Ավելին, XIX դ. Սկսած այն հասցրել է հաստատվել նաև արևմտյան կուլտուրայում որպես մոնդիալիզմի (աշխարհակենտրոնության) և արևմտակենտրոնության հակադրություն:

                 Այս պրոբլեմի մեկնաբանության մեջ ակներևաբար կարևոր դեր է կատարում քաղաքական կուլտուրան: Կարելի է հասկանալ ֆունդամետալիզմի սոցիալ-տնտեսական և հոգեբանական նախադրյալները իսլամական աշխարհում, ուղղափառության, հինդուիզմի և հուդաիզմի մեջ: Ֆունդամետալիզմը , իրոք, ձեռք է բերում էսխատոլոգիական ահեղ և համընդգրկուն երևույթի տեսք: Սակայն այսօրվա միտումները հավերժ չեն: Բացի այդ, եթե ֆունդամետալիզմը դիտենք տարբեր մշակութային քաղաքակրթությունների, առանձնապես քաղաքակրթական կառուցվածքների հունի մեջ, նրան մոտենալով մշակութաբանական տեսանկյունից, ապա այն ավելի շուտ ավանդական կրոնական գիտակցության ակտիվ վերակառուցումն է` ժամանակակից պայմաններում շատ կողմերով չհավասարակշռված արևմտակենտրոն աշխարհում:

                 Ֆունդամետալիզմը օտար է ոչ միայն ռացիոնալիզմին, այլև տրադիցիոնալիզմի` ավանդապաշտությանը, քանզի այն ավանդույթը չի ընդունում իր պատմական փոփոխականությամբ և տրվածությամբ, փորձում է ավանդույթը հաստատել որպես քարիզմատիկ հորինվածք, ջանում է այն ամրապնդել ռացիոնալ միջոցներով: Այս իմաստով պետք է խոսել հիմնական ֆունդամենտալիստական գաղափարների ոչ թե պահպանողականության, այլ արմատականության մասին:

                 Այս ամենը լավագույնս վկայում են, որ քաղաքակրթություն հասկացությունը խստորեն սահմանելը բավականին դժվար է: Փաստորեն քաղաքակրթության տակ հասկացվում է մարդկանց մշակութային մի ընդհանրություն, որն ունի որոշակի ընդհանրական սոցիալական գենոտիպ, սոցիալական ստերեոտիպ և յուրացնում է մեծ, բավականաչափ ինքնավար, ներփակ համաշխարհային կազմակերպվածքում զբաղեցնում է կայուն տեղ:

                 Ինչպես տեսնում ենք քաղաքակրթություն հասկացությունը դեռևս չի սահմանվել, չնայած ոչ ոք չի կասկածում, որ քաղաքակրթությունը պատմական զարգացման հիմնական երևույթներից է: Այստեղ դժվարությունն առաջանում է այն բանից, որ գերմաներեն «Hochkultur», այսինքն` «բարձր կուլտուրա» տերմինը, որ շրջանառության մեջ է մտցրել Օ. Շպենգլերը, համապատասխանում է անգլերեն և ֆրանսերեն «civilisation» տերմինին, այն դեպքում, երբ Շպենգլերի մոտ «ցիվիլիզացիա» նշանակում է մշակույթի վերջին աստիճան, նրա անկում:

                  Ըստ էության, մշակույթի կառուցվածքաբանական ուսմունքում կարելի է առանձնացնել երկու ուղղություն: Դրանցից առաջինի մեջ կարելի է մտցնել Ն. Յու. Դանիլովսկին, Օ. Շպենգլերին և Ա. Թոյնբիին: Մյուսի մեջ` ամերիկացի մարդաբան Ֆ. Նարտրոպին, Ա. Քրյոբերին և Պ. Ա. Սորոկինին:

                  Երկրորդ ուղղության առանձնահատկությունն այն է, որ նրա հետևորդները փորձում են համաշխարհային երևույթների օվկիանոսում գտնել ոչ թե առանձնացված, խստորեն շրջափակված համակարգեր, այլ նրանց միավորող «մշակութային գերհամակարգեր» (Պ. Ա. Սորոկինի տերմինն է) և հատկապես վերջիններիս են համարում որոշակի խորհրդանիշներ հանդիսացող մշակութային արժեքներ:

                  Ինչպես նշում է Պ. Ա. Սորոկինը, այս երկու ուղղություններն ունեն առնչությունների մի շարք կետեր, և երկու ուղղությունների հետևորդների եզրակացությունները շատ մոտ են: Նրանք ընդունում են, որ գոյություն ունեն համեմատաբար քիչ թվով մշակույթներ, որոնք չեն համընկնում ո'չ ազգի, ո'չ պետության հետ և իրենց բնույթով տարբեր են: Այդպիսի յուրաքանչյուր մշակույթ հանդես է գալիս որպես ամբողջություն, որում մասն ու ամբողջը փոխկապակցված, փոխպայմանավորված են, չնայած ամբողջը չի համընկնում առանձին մասերի հետ:

 

«Լոկալ քաղաքակրթությունների» տեսությունը

                 Քաղաքակրթությունների հեղինակավոր ուսմունքների թվին է պատկանում առաջին հերթին Ա. Թոյնբիի (1889-1975) տեսությունը, որը շարունակում է Ն. Յա. Դանիլովսկու և Օ. Շպենգլերի գիծը: Նրա տեսությունը կարող է համարվել «լոկալ քաղաքակրթությունների» տեսությունների զարգացման գագաթնակետ: Ա. Թոյնբիի «Պատմության ընբռնումը» կոթողային գործը շատ գիտնականներ համարում են պատմական և մակրոսոցիոլոգիական գիտության գլուխգործոց: Անգլիացի մշակութաբանն իր ուսումնասիրությունը սկսում է այլ պնդմամբ, որ պատմական վերլուծության ճշմարիտ բնագավառները պետք է լինեն այն հասարակությունները, որոնք ժամանակի և տարածության մեջ ավելի մեծ ընդգրկում ունեն, քան ազգային պետությունները: Դրանք կոչվում են «Լոկալ քաղաքակրթություններ»:

                 Թոյնբին թվարկում է քսան զարգացող «լոկալ քաղաքակրթություններ»` արևմտյան, երկու ուղղափառ (ռուսական և բյուզանդական), իրանական, արաբական, հնդկական, երկու հեռավորարևելյան, անտիկ, ասորական, Ինդոսի, չինական, մինոյական, շումերական, խեթական, բաբելանական և այլն: Նա նշում է նաև իրենց զարգացման մեջ կանգ առած չորս` էսկիմոսների, մոմադիկյան, օսմանյան և սպարտայի, ինչպես նաև հինգ «մեռելածին» քաղաքակրթություններ:

                 Սակայն անմիջապես հարց է առաջանում, թե ինչո°ւ որոշ հասարակություններ, բազմաթիվ պրիմիտիվ խմբերի նման, իրենց գոյության վաղ շրջանից դառնում են անշարժունակ և չեն վերածվում քաղաքակրթությունների, այն դեպքում, երբ մյուսներն այդ աստիճանին հասնում են: Թոյնբիի պատասխանը հետևյալն է` քաղաքակրթությունների ծագումնաբանությունը հնարավոր չէ բացատրել ո'չ  ռասսայական գործոններով, ո'չ աշխարհագրական պայմաններով, ո'չ այնպիսի երկու պայմանների համախմբմամբ, ինչպիսին է տվյալ հասարակության մեջ ստեղծագործական փոքրամասնության և այնպիսի միջավայրի առկայությունը, որը չափազանց անբարենպաստ է:

                 Այն խմբերը, որոնցում այս պայմանները առկա են, վերաճում են քաղաքակրթության: Այն խմբերը, որոնք այս պայմաններից զուրկ են, մնում են մինչքաղաքակրթային աստիճանում: Այս պայմաններում քաղաքակրթությունների առաջացման մեխանիզմը ձևավորվում է որպես մարտահրավերի և պատասխանի փոխգործունեության: Չափավոր անբարենպաստ միջավայրն անընդհատ մարտահրավեր է մղում հասարակությանը, իսկ վերջինս իր ստեղծագործական փոքրամասնության միջոցով պատասխանում է այդ մարտահրավերին և պրոբլեմները լուծում: Այսպիսի հասարակությունները հանգիստ չունեն, նրանք մշտապես շարժման մեջ են և շարժման շնորհիվ վաղ թե ուշ հասնում են քաղաքակրթության աստիճանի:

                 Այստեղ առաջանում է նաև երկրորդ հարցը` ինչո°ւ չորս քաղաքակրթություններ` հեռավորարևմտյան քրիստոնեական (իռլանդական), հեռավորարևելյան քրիստոնեական (Միջին Ասիայում Նեստորական), սկանդինավյան և ասորական, նորմալ զարգացում չունեցան և ծնվեցին արդեն մեռած: Թոյնբին փորձում է հասկանալ, թե ինչու հինգ քաղաքակրթություններ` պոլինեզյան, էսկիմոսյան, քոչվոր, սպարտայի և օսմանյան, քարացան իրենց զարգացման վաղ աստիճանում, երբ մյուսները բարեհաջող զարգացում ունեցան:

                 Քաղաքակրթության աճը, ըստ անգլիացի գիտնականի, բոլորովին էլ չի կարող հանգել, հասարակության աշխարհագրական տարածումը ինչ-որ բանի հետ դրականորեն կապված է, ապա ավելի շուտ` զարգացման ուշացման և քայքայման, քան թե աճի հետ: Նման ձևով քաղաքակրթության աճը չի սահմանափակվում և առաջ չի գալիս տեխնիկական առաջընթացի և հասարակության ֆիզիկական միջավայրի նկատմամբ ունեցած իշխանության աճով: Նա տեխնիկայի առաջընթացի և քաղաքակրթության առաջընթացի միջև որևէ հստակ փոխհարաբերություն չի ընդունում:

                  Թոյնբին գտնում է, որ քաղաքակրթության աճը պայմանավորված է առաջադիմական և համախմբող ներքին ինքնորոշմամբ կամ ինքնաարտահայտմամբ, ավելի բիրտ կրոնից և մշակույթից անցումով ավելի նուրբ կրոնի և մշակույթի: Աճը հասարակության խարիզմատիկ (աստվածընտրյալ, վերուստ իշխանության կոչված) փոքրամասնության անընդհատ «նահանջն ու վերադարձն է» մշտապես նորոգվող հաջողված պատասխանի և նոր մարտահրավերների միջավայրում:

                  Հետաքրքիր է Թոյնբիի այն միտքը, որ աճող քաղաքականությունը մշտական միասնությունն է: Նման հասարակությունը կազմված է ստեղծագործող փոքրամասնությունից, որին ազատորեն հետևում է մեծամասնությունը հասարակության ներքին պրոլետարիատը և բարբարոս հարևանների արտաքին պրոլետարիատը: Այսպիսի հասարակության մեջ եղբայրասպան պատերազմներ չկան, գոյություն չունեն նաև մեծ, քարացած տարբերություններ: Վերջին հաշվով աճի պրոցեսն իրենից ներկայացնում է զարգացող քաղաքակրթության արժեքների և անհատական առանձնահատկությունների մեծացում:

                 Եվս մեկ, արդեն երրորդ հարցը` ինչպես և ինչու են քաղաքակրթությունները «կործանվում, քայքայվում և անկում ապրում»: 26 քաղաքակրթություններից շուրջ 16-ը այժմ «մահացած և թաղված» են: Կենդանի մնացած տասը քաղաքակրթություններից «պոլինեզյան և քոչվոր քաղաքակրթությունները… այսօր գտնվում են վերջին շնչում, իսկ մնացած ութից յոթը` ավել կամ պակաս չափով կանգնած են արևմտյան քաղաքակրթության հետ միաձուլման կամ ոչնչացման եզրին»: Ավելին, այդ յոթ քաղաքակրթություններից ոչ պակաս քան վեցը գտնվում են  անկման և վրահաս քայքայման վիճակում:

                 Անկումը, ինչպես գտնում է Թոյնբին, չի կարելի վերագրել տիեզերական ուժերին, աշխարհագրական գործոններին, ռասսայական թշնամանքին կամ արտաքին թշնամիների ճնշումներին, վերջինս, որպես կանոն, զարգացող քաղաքակրթության ամրապնդումն է: Այն չի կարելի բացատրել նաև տեխնիկայի և տեխնոլոգիայի անկումով, քանի որ բոլոր դեպքերում քաղաքակրթության անկումը պատճառ է, իսկ տեխնիկայի անկումը` հետևանք կամ առաջինի արտահայտություն:

                 Ինքը` անկումը, ակնթարթային գործողություն չէ, այլ շատ երկարատև պրոցես, որը, ըստ Թոյնբիի, բաղկացած է քաղաքակրության անկումից, քայքայումից և վերացումից: Քաղաքակրթության անկման և վախճանի միջև  երբեմն անցնում են հարյուրամյակներ, իսկ երբեմն էլ ` հազարամյակներ: Այսպես, օրինակ, եգիպտական քաղաքակրթության անկումը տեղի ունեցավ մ.թ.ա. XVI դ., իսկ այն վերացավ միայն մ.թ. Vդ., անկման և վերացման միջև ընկած է շուրջ 2000 տարվա «քարացած գոյություն», «հոգեվարքի» ժամանակաշրջան: Բայց որքան էլ դա երկար ձգվի, քաղաքակրթությունների մեծ մասի, եթե ոչ բոլորի, ճակատագիրը, վաղ թե ուշ տանում է դեպի նրանց անհետացմանը: Ինչ վերաբերում է արևմտյան հասարակությանը, ապա այն, ըստ Թոյնբիի, ցույց է տալիս անկման և քայքայման բոլոր նշանները: Այնուհանդերձ նա գտնում է, որ մենք պետք է աղոթենք, որ այն ավելի երկար գոյատևի, ընդ որում, աղոթենք կրկին ի խորոց սրտի, համայն զղջումով:

                  Քաղաքակրթության անկման կրկնվող պահերի, նշանների ու փուլերի մանրամասն վերլուծությունը տեղ է գտել Ա. Թոյնբիի աշխատության տարբեր հատորներում: Այստեղ կարելի է կանգ առնել դրանցից մի քանիսի վրա: Հաղթանակից հարբած ստեղծագործական փոքրամասնությունը սկսում է «հանգչել դափնեպսակների վրա», երկրպագել հարաբերական արժեքները` որպես բացարձակ արժեքների: Այն կորցնում է իր խարիզմատիկ հրապուրանքը և մեծամասնությունը չի ընդօրինակում, չի հետևում նրան: Այդ իսկ պատճառով  արտաքին և ներքին պրոլետարիատին վերահսկելու համար անհրաժեշտ է դառնում ավելի մեծ ու մեծ չափերով դիմել ուժի: Այս պրոցեսում փոքրամասնությունը ստեղծում է «ունիվերսալ պետություն» (ինչպես Հռոմեական կայսրությունն էր, որը ստեղծեց հելլենական  տիրապետող փոքրամասնությունը իրեն և իր քաղաքակրթությունը պահպանելու համար), պատերազմներ է վարում, դառնում է քարացած կառույցների գերի  ինքն իրեն, և իր քաղաքակրթությունը տանում է դեպի անկում:

                  Հատկապես այս շրջանում է, որ «ներքին պրոլետարիտը» առանձնանում է փոքրամասնությունից և հաճախ ծնում է «ունիվերսալ եկեղեցի», օրինակ քրիստոնեությունը կամ բուդդիզմը, որպես իր սեփական հավատ և դավանանք:

  Այսպիսով, հասարակության չստեղծագործող ուժերը ստեղծագործական գործ են կատարում:

                  Դա, ընդհանուր առմամբ, Թոյնբիի համակարգի բազմաթիվ հակասություններից մեկն է: Երբ տիրապետող փոքրամասնության «ունիվերսալ պետությունը» կործանվում է, ապա ներքին պրոլետարիատի «ունիվերսալ եկեղեցին» (օրինակ քրիստոնեությունը) դառնում է նոր քաղաքակրթության հիմքը, որը նախորդի օտարումն է և միևնույն ժամանակ նրա շառավիղը:

  Իսկ այս իրադրության մեջ ինչպե°ս է գործում արտաքին պրոլետարիատը: Ձգտում է ներթափանցել հին քաղաքակրթության մեջ: Բոլորովին ոչ: Այն կազմակերպվում է և սկսում է գրոհել ընկնող քաղաքակրթության վրա: Այսպիսով, պառակտվում է քաղաքակրթության մարմինն ու հոգին: Դա հանգեցնում է բախումների և եղբայրասպան պատերազմի աճի: Հոգեկան պառակտումը իր հետ բերում է քայքայվող հասարակության անդամների տրամադրության և վարքի խորը փոփոխություններ: Այն ծնում է չորս տիպի անձնավորություններ և փրկիչներ` արխաիստներ` հնապաշտներ, ֆուտուրիստներ` գալիքականններ (սրի միջոցով փրկիչներ), հրաժարվող և անտարբեր  ստոիկներ և վերջապես` կերպարանափոխված կրոնական փրկիչ, որը հենվում է աստծո գերզգայական աշխարհի վրա:

                  Նման ժամանակների թոհուբոհում գլուխը կորցնելու, մեղքի զգացումները գնալով մեծանում են: Սեռական սանձարձակությունն ու սկզբունքների միախառնումը դառնում են տիրապետող: Գռեհկաբանությունը  և «չարչիականությունը» գրավում են արվեստն ու գիտությունը, փիլիսոփայությունն ու լեզուն, կրոնն ու էթիկան, բարքերն ու սովորույթները: Կերպարանափոխությունների այս պրոցեսում ոչ մի ջանք և ոչ մի փրկիչ այլևս չեն կարող կանգնեցնել քայքայումը: Լավագույն դեպքում, ինչպես արդեն նշվել է, քաղաքակրթությունը «քարանում» է և կարող է մի դար կամ հազարամյակ գոյություն ունենալ հոգեվարքի վիճակում, «մահվան մեջ գոյատևմամբ»:

                 Բայց վաղ թե ուշ այն վերանում է: Միակ արդյունավետ ուղին վերակերպավորման ուղին է, արժեքների և նպատակների փոխադրումը աստծո գերզգայական աշխարհի մեջ: Այն չի կարող տվյալ քաղաքակրթության  քայքայումը լինել, բայց կարող է հիմք դառնալ նախկինի շառավիղը հանդիսացող նոր քաղաքակրթության առաջացման համար: Այսպիսով, դա բարձրացման  մի քայլ է մարդուց դեպի գերմարդը, «մարդկային արքայությունից դեպի աստծո արքայությունը» տանող հավերժական պրոցեսում` որպես մարդու և քաղաքակրթության սահմանային արդյունք: Իր այս դատողությունները Թոյնբին ավարտում է համարյա ապոկալիպսյան նոտայով: «Վերափոխումների նպատակը խավարում խարխափողներին լույս տալու մեջ է… այն ձեռք է բերում արքայության որոնումներում, որպեսզի նրան իրական գոյություն պարգևի… Այսպիսով, վերակերպարանավորումների նպատակը աստծո արքայությունն է…»:

                 Հետևաբար ամբողջ մարդկային պատմությունը կամ քաղաքականության ողջ պրոցեսը վերածվում է ստեղծագործական ավանդույթի: Առանձին քաղաքակրթությունների և նրանց ռիթմերի միջոցով, որոնք միասնության մեջ համընկնում են, բայց կոնկրետորեն տարբեր են, իրականությունը բացում է իր հարստությունները և «ենթամարդուց» ու «ենթաքաղաքակրթությունից» տանում է դեպի մարդն ու քաղաքակրթությունը, իսկ արդյունքում` դեպի գերմարդը և աստծո արքայության կերպարանափոխված եթերային գերքաղաքակրթությունը:

                 Երկրով մեկ ծփացող ոգու շարժումը, որն իր թելերը դնում է ժամանակի գործող հաստոցի մեջ, մարդու պատմությունն է, որն իրեն դրսևորում է ծննդի և աճի, մարդկային հանրությունների քայքայման մեջ: Կյանքի այս բոլոր ելևէջներում մենք կարող ենք լսել մարտահրավերի և պատասխանի, նահանջի և վերադարձի, քայքայման և միացման, օտարման և հարազատացման, պառակտման և վերածննդի հիմնական ռիթմերի տրոփյունը:

                 Անիվի հավերժական պտույտները դատարկ կրկնություններ չեն, եթե յուրաքանչյուր շրջադարձով նրանք մոտենում են նպատակին և եթե «վերածնունդը» նշանակում է ինչ-որ նոր բանի ծնունդ, ապա գոյության անիվը սատանայական հորինվածք, դատապարտված Իկսիոնին հավերժական տառապանքների ենթարկելու պարզ միջոց չէ: Արարումը ստեղծագործական չէր լինի, եթե այն իր մեջ չներառեր երկնքում և երկրում գոյություն ունեցող ամեն ինչ:

                 Պատմության փիլիսոփայության այս ընդհանուր կմախքին Թոյնբին հագցրել է հարուստ և բեղմնավոր փաստերի կենսարար մարմին…    

       

«Հակառակ» փաստարկներ

                 Ա. Թոյնբիի առաջադրած «լոկալ քաղաքակրթությունների» տեսության հետ ոչ բոլոր ուսումնասիրողներն են համամիտ: Այս ուսմունքի առավել ծավալուն քննադատությունը տեղ է գտել Պ. Ա. Սորոկինի (1889-1968) աշխատություններում: Նրա կարծիքով բավական է հարցնել, թե քաղաքակրթության վերելքի և անկման տեսության ընդհանուր սխեման որքանով է հավաստի , և գնահատականները անմիջապես փոխվում են: Թոյնբիի աշխատությունը, ընդհանուր առմամբ, շատ ծավալուն է և ակնհայտորեն գերծանրաբեռնված է Աստվածաշնչից, առասպելաբանությունից, պոեզիայից բերված փքուն մեջբերումներով: Չափազանց ընդլայնված բանաստեղծական և սիմվոլիկ կերպարների օգտագործման ձգտումը հեղինակին խանգարել է ավելի հստակորեն շարադրել իր տեսությունը և այն դարձնել ավելի մատչելի:

                  Պ. Ա. Սորոկինը գտնում է, որ, չնայած իր հազվագյուտ բանիմացությանը, Թոյնբին անտեսում կամ արհամարհում է բազմաթիվ սոցիոլոգիական աշխատությունների արդյունքներ, պատմության իմացումը ևս նրա մոտ ենթարկվել է քամահրանքի: Այն հիասքանչ է հելլենական (հունա-հռոմեական) քաղաքակրթության հարցերում, բայց շատ համեստ է մյուս քաղաքակրթությունների մասին պարզաբանումներում: Նրա ծանոթությունը արվեստի տեսության, փիլիսոփայության, ճշգրիտ գիտությունների, իրավունքի  և այլն բնագավառներում կուտակված գիտելիքների հետ միշտ չէ, որ բավարար է:

  Սորոկինի կարծիքով Թոյնբիի աշխատությունն ունի երկու արմատական թերություն, դրանք վերաբերում են ոչ թե մանրամասներին, այլ նրա պատմության փիլիսոփայության միջուկին, առաջինը` Թոյնբիի կողմից որպես պատմական հետազոտության միավոր ընտրված «քաղաքակրթության» գաղափարին, երկրորդը` քաղաքակրթության ծագման, աճի և անկման Թոյնբիի կողմից պատմության փիլիսոփայության հիմքում դրված կոնցեպտուալ սխեմային:

                  Քաղաքակրթություն ասելով` Թոյնբին նկատի չունի պարզապես «պատմական ուսումնասիրության ոլորտը կամ ամբողջությունը», որի մասերը իրար հետ կապված են պատճառահետևանքային կապերով: Այդ պատճառով, ինչպես նման բոլոր համակարգերում, նրա պատկերած «քաղաքակրթության» մեջ մասերը պետք է կախված լինեն իրարից և ամբողջից, իսկ ամբողջը` մասերից: Նա կրկին և կրկին կատեգորիկ պնդում է, որ քաղաքակրթությունները արժեքներ են, որոնց բոլոր մասերը համապատասխանում են մեկը մյուսին, թոխներգործում են միմյանց վրա: Աճի պրոցեսում քաղաքակրթության բնորոշ գծերից մեկը դառնում է այն, որ սոցիալական կյանքի բոլոր կողմերը համախմբվում են մեկ միասնական սոցիալական ամբողջության մեջ, որում տնտեսության, քաղաքականության և մշակույթի տարրերը մեկը մյուսի հետ նուրբ համաձայնությամբ մտնում են աճող սոցիալական օրգանիզմի ներքին դաշնության մեջ:

                  Ինչպես ցույց է տալիս Պ. Ա. Սորոկինը, «քաղաքակրթությունները», Թոյնբիի տեսանկյունով, իրական համակարգեր են և ոչ թե մշակույթի կամ քաղաքակրթության երևույթների և օբյեկտների պարզ կուտակումներ կամ կոնգլոմերատներ, որոնք տարածության և ժամանակի մեջ խառնիճաղանջ միացել են և զրկվել որևէ պատճառակցական կամ այլ իմաստային կապերից:

                 Կարելի է Պ. Ա. Սորոկինի հետ համաձայնել Թոյնբիի զուտ պոետական համեմատության քննադատության մեջ` քաղաքակրթութունը կենդանի օրգանիզմի նման մի բան է: Սակայն Սորոկինը ճիշտ չէ, երբ ժխտում է պատմականորեն իրական քաղաքակրթության ամեն մի միասնություն:

                 Տարբեր կուտակումներին սխալմամբ տալով համակարգի նշանակություն` Ա. Թոյնբին սկսում է քաղաքակրթությունը մեկնաբանել որպես «հասարակության տեսակ» և աշխուժորեն փորձում է որսալ նրանց ծագման, աճի և անկման միասնությունը:

                 Ակներևաբար Ա. Թոյնբին ճիշտ չէ նաև նրանում, որ որպես քաղաքակրթության զարգացման եզակի մոդել նա ընդունում է հին, դեռևս Ֆլորուսից և Շպենգլերից եկող «ծագման, աճի և անկման» կոնցեպտուալ սխեման: Այդ կոնցեպցիան հիմնված է պարզունակ նմանության և ոչ թե հասարակական-մշակութային պրոցեսն արժևորող ուսմունք է, որը ցույց է տալիս, թե այդ երևույթներն ինչպես պետք է փոփոխվեն: Դա պարզ է դառնում արդեն «աճի» և «քայքայման» բանաձևերում, որտեղ իշխում են առաջադիմության և հետադիմության նորմատիվ հասկացությունները, իսկ իրական փոփոխությունների բանաձևերն անհետանում են:

                  Այս տեսական սխեմայից անհրաժեշտորեն բխում են Թոյնբիի պատմության փիլիսոփայության փաստային և տրամաբանական թերությունները: Նախ և առաջ պետք է նշել քաղաքակրթությունների նրա դասակարգումը: Շատ պատմաբաններ, մարդաբաններ և սոցիոլոգներ այն մերժում են որպես առանձին և տարբեր: Թոյնբին ուղղափառությունն ու կաթոլիկությունը դիտում է որպես երկու տարբեր կրոններ, իսկ տարբեր համակարգերի տարրերի խառնուրդը միավորում է մեկ քաղաքակրթության մեջ: Իմիջիայլոց, խոշորագույն մշակութային և դավանաբանական տեղաշարժերը միայն հաստատում են միասնության մեջ քաղաքակրթության բազմազանությունը, եթե տարբերության կրողներրը այն ժողովուրդներն են, որոնք արտաքին աշխարհի և իրենք իրենց համար ներկայացնում են,ինչպես և նախկինում, մարդաշխարհի անհատականացված մշակութային տարածք: Բողոքականության դավանաբանական անջատումը կաթոլիկությունից Արևմտյան և Արևելյան եկեղեցիների երբեմնի իրարից զատող դոգմատիկական և ծիսական առանձնահատկություններից ավելի արմատականն էր:

                 Սակայն առաջինը միայն ձևափոխեց Արևմուտքի քաղաքակրթությունը, Ֆ. Ի. Տյուտչևի բառերով` երկրորդը սանկցիավորեց երկու տեսակի «մարդկությունների» իրարից հեռացումը:

                  Պ. Ա. Սորոկինի կարծիքով, Թոյնբիի մոտ Սպարտան մնացած հելլենիստական քաղաքակրթություններից կամայականորեն պոկված է, այն դեպքում, երբ հռոմեական քաղաքակրթությունը միացված է հունականին… Պոլինեզյան և էսկիմոսյան քաղաքակրթությունները կամ «ենթաքաղաքակրթությունները» (մի տեղ Թոյնբին պնդում է, որ դրանք կենդանի ծնված քաղաքակրթություններ են, մեկ այլ տեղում, որ դրանք մնացին «ենթաքաղաքակրթության» աստիճանում և երբեք չհասան քաղաքակրթության կարգավիճակի) դիտվում են որպես առանձին քաղաքակրթություն` ըստ ցեղային հատկության, երբ բոլոր մայրցամաքների քոչվորները միավորված են մեկ քաղաքակրթության մեջ և այլն:

                 Թոյնբին քաղաքակրթությունների մեծ մասը մերթ կոչում էր «մեռելածին», մերթ` «ցամաքած», մերթ` «քարացած», մերթ` «քայքայվող», մերթ` «մեռած և թաղված»: Ըստ Թոյնբիի, 26 քաղաքակրթություններից միայն արևմտյանն է դեռևս կենդանի, իսկ մնացածները կամ մեռած են, կամ կիսամեռ: Այսպիսով, ընդունված սխեմայի համաձայն, քաղաքակրթությունները պետք է անցնեն անկման, քայքայման և վախճանի աստիճանի: Թոյնբիին մնում է կամ թաղել նրանց, կամ հայտարարել մեռելածին, «քարացած», «ցամաքած» կամ վերջապես ավերված, քայքայված: Սակայն Թոյնբիի մոտ երբեք որևէ հստակ չափանիշ չկա, թե ինչ է իրականում քաղաքակրթության անկումը կամ մահը, վերածնունդը կամ քայքայումը, նա ինքնակամ իր վրա է վերցնում միայն քաղաքակրթության գերեզմանափորի դերը:

                 Հետևողականորեն առաջնորդվելով իր սխեմայով` Թոյնբին չի տարակուսում, որ իր բերած քաղաքակրթություններից մի քանիսը, ըստ սխեմայի, պետք է վաղուց մեռած լինեին, սակայն այժմ դեռևս կենդանի են: Նա դժվարությունները հաղթահարում է «քարացած» քաղաքակրթության պիտակի օգնությամբ: Այսպես, Չինաստանը քարացավ հազար տարեկանում: Եգիպտոսը երկու հազար տարեկանում: Հելլենիստական քաղաքակրթությունը կա'մ քայքայվեց, կա'մ քարացավ Պելեպոնիսյան պատերազմի հետ մինչև մ.թ.ա. V դ.: Ամբողջ  հռոմեական պատմությունը անընդմեջ քայքայման պատմություն է` սկզբից մինչև վերջ: Այդ նույնը կատարվում է մյուս քաղաքակրթությունների հետ: Թոյնբիի տեսության մեջ քաղաքակրթությունները հազիվ թե ապրելու և զարգանալու իրավունք  ունեն: Եթե նրանք մեռած չեն ծնվել, ինչպես նրանցից մի քանիսը, այդժամ նրանք քարանում են: Եթե նրանք չեն քարացել, ապա նրանց անմիջապես իրենց ծննդից հետո սպասում է քայքայումը, և նրանք սկսում են քայքայվել կամ վերածվում են «քարացածության»:

                  Դա ցույց է տալիս, թե ինչու Թոյնբիի աշխատության մեջ քաղաքակրթության աճի աստիճանը այդքան քիչ է վերլուծվում: Այնտեղ կարելի է հանդիպել միայն բավական հեղհեղուկ պնդումների, թե այդ աստիճանում գոյություն ունի ստեղծագործական փոքրամասնություն, որը բարեհաջող պատասխանում է բոլոր մարտահրավերներին: Չկա ո'չ դասակարգային պայքար, ո'չ պետությունների և ժողովուրդների միջև պատերազմները, և ամեն ինչ ընթանում է գերազանց, ավելի ու ավելի է գեղեցկանում: Բազմաթիվ քաղաքակրթությունների աճի պրոցեսի նման բնութագիրը բացահայտորեն ֆանտաստիկ է:

                  Ընդունել Թոյնբիի սխեման, նշանակում է համաձայնվել, որ մինչև մ.թ.ա.         431-403թթ. Հունաստանում (ըստ Թոընբիի մինչև հելլենիստական քաղաքակրթության անկումը) ոչ մի պատերազմ, հեղափոխություն, դասակարգային պայքար, ստրկություն, ավանդապաշտություն, չստեղծագործող փոքրամասնություն գոյություն չուներ և այդ բոլոր աղետներն ի հայտ եկան միայն Պելոպոնիսյան պատերազմից հետո: Իսկ դրանից բացի մենք պետք է ընդունենք նաև մյուս պահերը, օրինակ, որ դրանից հետո Հունաստանում և Հռոմում ստեղծագործական արարումները վերացան` չի եղել Պլատոն, Արիստոտել, Էպիկուր, Զենոն, Պոլիբիոս, եկեղեցու հայրեր, Լուկրեցիոս, գիտական հայտնագործություններ` ստեղծագործական ոչ մի բան: Ո՞ր աստիճանում է գտնվում արևմտյան քաղաքակրթությունը, այդպես էլ պարզ չէ, քանի որ Թոյնբիի դիրքորոշումը երկակի է: Շատ տեղերում նա ասում է, որ այն արդեն անկում է ապրել և գտնվում է քայքայման պրոցեսում, մյուս տեղերում նա դատավճիռ կայացնելուց հրաժարվում է: Սակայն նրա բնութագրմամբ արևմտյան քաղաքակթությունը մինչև XV դ. Գտնվել է աճի աստիճանում: Եթե դա այդպես է, ապա, ըստ սխեմայի, Եվրոպայում մինչև այդ դարը ոչ մի հեղափոխություն, լուրջ պատերազմներ, զգալի դասակարգային տարբերություններ չպետք է գոյություն ունենային:

                 Իսկ իմիջիայլոց XIII և XIV դդ. Եվրոպայի պատմության ամենահեղափոխական դարերն էին: Ավատականությունը և դասակարգային մյուս տարբերությունները բավական կայուն էին և տեղի ունեցան բազմաթիվ պատերազմներ` մեծ, թե փոքր… Միջնադարյան արևմտյան հասարակությունը իր աճի շրջանում վերջին հաշվով չի դրսևորում զարգացող քաղաքակթություններին հատուկ բազմաթիվ գծեր: Դա նշանակում է, որ Թոյնբիի մոտ քաղաքակթությունների աճի և անկման միատեսակությունը միանգամայն երևակայական է և փաստերի վրա հենված չէ:

  Թոյնբիի պատկերած բոլոր քաղաքակրթությունները բարդ համալիրներ են, որոնք սփռված են ընդարձակ տարածությունների վրա` բազմաթիվ մադկային խմբերով… Ընդսմին նա ենթադրում է, որ նման տարածումները տեղի էին ունենում խաղաղ ճանապարհով` առանց պատերազմների, «բարբարոսների» կողմից քաղաքակրթության հմայքներին կամայականորեն հնազանդվելու ճանապարհով: Նման պնդումը ևս ճիշտ չէ: Իրական պատմության մեջ բոլոր քաղաքակրթություններն իրենց աճի ժամանակ տարածվում էին ոչ միայն խաղաղ ճանապարհով, այլև ուժի, բռնության, պատերազմների շնորհիվ: Բացի այդ, նրանցից շատերը քայքայման շրջանում կծկվում էին և ոչ թե ընդլայնվում և ավելի խաղաղասեր էին, քան աճի ժամանակ:

                 Հետևելով Շպենգլերին` Թոյնբին որոշ քաղաքակրթությունների վերագրում է տարբեր տիրապետող միտումներ` էսթետիկական` հելլենիստական, կրոնական, մեխանիկական-տեխնիկական` արևմտյանին (մյուս տասնութը քաղաքակրթություններին նա նման տիրապետող միտումներ չի վերագրում):

                 Նման հանրագումարային բնութագրերը շատ կասկածելի են: Արևմտյան քաղաքակրթությունը մինչև XIII դ. Իշխող չէր, VI դ. մինչև XII դ. ավարտը տեխնիկական հայտնագործություննեի և գիտական նվաճումների ընթացքը համարյա թե աննկատ էր: VI դ. մինչև  XIII դ.  այդ մեխանիկական քաղաքակրթությունը ոտից գլուխ կրոնական էր, նույնիսկ ավելի կրոնական, քան հնդկական կամ հինդուիստական քաղաքակրթություններն իրենց պատմության շատ շրջաններում: Հելլենիստական ենթադրյալ էսթետիկական քաղաքակրթությունը իր էսթետիկական հակումը (Թոյնբիի իմաստով) ի հայտ չի բերում մինչև մ.թ.ա. VI դ., ընդհակառակը` որոշակի գիտատեխնիկական թռիչքի է հասնում մ. թ. ա. 600 թ. և մ.թ. 200 թ. միջև: Արաբական քաղաքակրթությունը, որի տիրապետող գիծը Թոյնբին չի նշում, գիտական և տեխնիկական զգալի թռիչքների հասավ VIII-XIII դդ., ընդ որում ավելի մեծ, քան նույն շրջանի արևմտյան հասարակությունը: Այս բոլորը նշանակում է, որ այս կամ այն քաղաքակրթություններին Շպենգլերի և Թոյնբիի ոգով որոշ առանձնահատուկ, հավերժական գծերի վերագրումը` անկախ նրա զարգացման աստիճանից, փաստորեն չի համապատասխանում և մոլորության տեղիք է տալիս:

Թոյնբիի «լոկալ քաղաքակրթություններ» տեսության հիմքում տեղ գտած գաղափարները, որոնք վերաբերում են քաղաքակրթություններին, թերևս կարող ենք դիտարկել նաև մարդուն, մարդու հոգեկանի ձևավորման, կայացման, արգելակման և ի վերջո քարացման ընթացքին: Այսինքն` ինչպես ասում է Թոյնբին քաղաքակրթությունը կարող է մահանալ, քարանալ, չորանալ, կանգ առնել, այնպես էլ մարդը, ժամանակի ընթացքում, իր կյանքի որևէ հատվածում ունենում է ճգնաժամեր, այսպես ասած, խցանումներ, քարանում է նրա ստեղծագործական միտքը, հոգու մտավոր ուժը, թռչելու, անտեսանելին տեսնելու, զգալու կարողությունը, պայքարելու, կյանքի խճուղիներում ճիշտ ելքը գտնելու, տեսնելու ուժը: Եվ այդ ամենը առաջացնում են թուլություն, տկարություն, սեփական անձը անտեսելու, թերգնահատելու , այսպես ասած, նախադրյալներ:

                         Քաղաքակրթությունը քարանում է ասելով հասկանում ենք, այն բավարարվում է այն ամենով, ինչին հասել է(Հայաստանը, ըստ իս, կարելի է ասել ներկայիս պահին քարացած քաղաքակրթության մեջ է) , այնպես էլ մարդը, տվյալ պահին ստեղծագործողը , կարող է «քարանալ»: Այսինքն` քարանում է նրա ստեղծագործական միտքը, աշխարհը: Գրիչը բանաստեղծի համար դադարում է լինել ապրելու աղբյուր, վրձինը` նկարչի: Նրանք, ինչպես և քաղաքակրթությունը, բավարարվում են նրանով, ինչին արդեն հասել են, ինչ արդեն ձեռք են բերել: Ինչպես որոշ քաղաքակրթություններ ուղորդող դեր ունեն մյուսների համար, այնպես էլ որոշ ստեղծագործողներ ոմանց համար: Դրա համար էլ հաճախ ասում են, թե այս նկարչի, գրողի արվեստում նկատվում է մեկ ուրիշի ոճական ազդեցությունը: Ի հավելում հարկ է ասել` ինչպես յուրաքանչյուր պետություն, ազգ, ժողովուրդ առանց զարգացած քաղաքակրթության առաջ գնալ չի կարող, անպես էլ` առանց սեփական արվեստի, մշակույթի:

                     Պ. Ս. Գուրևիչ

.            Վ.Կանկե

                                              

Մշակութաբանություն